ΨΑΡΑ ΚΑΙ ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ (του Κώστα Μπαρούτα )

ΨΑΡΑ ΚΑΙ ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ
Επίσκεψη για αναστοχασμό

Μ’ αρέσει να ολοκληρώνω τα προγράμματα ζωής. Ένα από αυτά κι από τα μείζονα για μένα είναι να επισκεφτώ όλα τα κατοικούμενα ελληνικά νησιά, όχι μόνο τα ανήκοντα στην ελληνική επικράτεια, αλλά και εκείνα που βρίσκονται στην Τουρκία και, φυσικά, την Κύπρο. Δεδομένου ότι τη συναρπαστική αυτή περιπέτεια εγκαινίασα πριν από πενήντα ένα χρόνια, πλησιάζω την ολοκλήρωσή της. Με εξαίρεση τη Μεγαλόνησο που συνέχεια αναβάλλω το ταξίδι προς τα εκεί με την ελπίδα να τη γνωρίσω επανενωμένη, ώστε να μην υποστώ την ταπεινωτική διαδικασία ελέγχου από τις τουρκικές αρχές κατοχής, για να περάσω στα κατεχόμενα, δεν μου απομένουν παρά ελάχιστα νησάκια –μαζί μ’ αυτά της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου– για να έχω το δικαίωμα να θριαμβολογώ ότι έζησα αρκετές μέρες της ζωής μου –και, δυστυχώς, είναι σύντομη η ανθρώπινη ζωή– σε δεκάδες παραδείσους, όπως είναι τα ελληνικά νησιά, διαμάντια με ξεχωριστή γοητεία το καθένα.

Το περασμένο καλοκαίρι επισκέφτηκα για πρώτη φορά δύο μικρά νησιά που και δυσπρόσιτα είναι και στερούνται παραλιών διεθνούς φήμης, εντούτοις σηκώνουν το βάρος της μεγάλης ιστορίας. Πρόκειται για τα ένδοξα και μαρτυρικά Ψαρά, και για τον όχι και τόσο ένδοξο, αλλά πονεμένο Αη Στράτη. Θα χαρακτήριζα συνοπτικά την ιστορία των Ψαρών ένδοξη και τραγική, του Αη Στράτη τραγική και θλιβερή.

Διαφέρουν και στο τοπίο. Μεγάλες εκτάσεις του Αη Στράτη καλύπτονται από δάση βελανιδιάς, πιθανό κατάλοιπο εκτεταμένου δάσους που κάλυπτε την τεράστια έκταση του βορειοανατολικού Αιγαίου πριν από δεκαπέντε εκατομμύρια χρόνια, όταν, ύστερα από τρομερούς σεισμούς και εκρήξεις ηφαιστείων, ο ενιαίος χερσαίος χώρος κατακερματίστηκε, το μεγαλύτερο μέρος έγινε θάλασσα κι από την αλλοτινή ξηρά απόμειναν τα νησιά. Άλλωστε, και στη γειτονική Λέσβο υπάρχει μια μεγάλη δασική ζώνη με βελανιδιές. Τα Ψαρά είναι ένα γραφικό ορεινό, τυπικά αιγαιοπελαγίτικο ξερονήσι με λίγες κοιλάδες πράσινου. Άγριο, βραχώδες και ολόγυμνο το τοπίο των Ψαρών, ορεινό βέβαια και το τοπίο του Αη Στράτη, όμως ήμερο και με ενδιαφέρουσα χλωρίδα καθώς είναι πλούσιος ο υδροφόρος ορίζοντας, ενώ αξιόλογη είναι και η πανίδα του κυρίως σε πουλιά. Δυστυχώς ο Αη Στράτης κάθεται απερίσκεπτα και προκλητικά πάνω στην απόληξη του ρήγματος της Ανατολίας, στο οποίο οφείλεται το γεγονός ότι ο μοιραίος για το νησί σεισμός του 1968 κατέστρεψε σχεδόν ολοσχερώς τον αμφιθεατρικό οικισμό των 500 περίπου δίπατων και τρίπατων οικιών, βορειοαιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής, όπου κατοικούσαν οι φιλήσυχοι ψαράδες, μικροκτηνοτρόφοι και μικροκαλλιεργητές του νησιού.

Και στα δύο νησιά οι κάτοικοι είναι συγκεντρωμένοι σε ένα και μοναδικό χωριό. Τα σημερινά Ψαρά είναι κτισμένα πάνω στα ερείπια του παλιού χωριού που στις 22 Ιουνίου 1824 έκαμε στάχτη ο Χοσρέφ πασάς, για να απαλλαγεί ο τουρκικός στόλος από τους φοβερούς μπουρλοτιέρηδες. Στο νέο χωριό η δόμηση είναι πολύ πυκνή λόγω ανεπάρκειας ελεύθερου χώρου, με συνέπεια ο καθένας να έχει κτίσει όπως ήθελε, γι’ αυτό και οι οικίες είναι αρχιτεκτονικά ετερόκλιτες και ασφυκτιούν κολλημένες η μία δίπλα στην άλλη χωρίς ευρύχωρες αυλές.

Ο σημερινός οικισμός του Αη Στράτη δεν έχει καμία σχέση με το προσεισμικό χωριό. Εκείνο ήταν ευάερο και ευήλιο, αμφιθεατρικά κτισμένο, μεσημβρινό και προστατευμένο από τους ισχυρούς βοριάδες. Από αυτή την άριστη για μόνιμη εγκατάσταση θέση, το χωριό μεταφέρθηκε στην επίπεδη, υγρή και ανθυγιεινή κοιλάδα, όπου μέχρι το 1962 βρισκόταν το στρατόπεδο  

των πολιτικών εξορίστων, ενώ τα σπίτια που κατασκευάστηκαν την περίοδο της δικτατορίας και τα περισσότερα εξακολουθούν να κατοικούνται, είναι ομοιόμορφα κουτιά, με σκεπές από μπετόν χωρίς μόνωση, ζεστά και υγρά το καλοκαίρι και κρύα το χειμώνα. Ο υδροφόρος ορίζοντας συνήθως βρίσκεται ψηλά και φτάνει στο ύψος των βόθρων, γι’ αυτό και κάποιες μέρες το καλοκαίρι η δυσοσμία είναι έντονη, ενώ δεν αποκλείεται να μολύνονται σε κάποιο βαθμό και τα νερά της μοναδικής κοντά στο χωριό παραλίας όπου κολυμπούν σχεδόν αποκλειστικά ντόπιοι παραθεριστές, γιατί η εγκατάσταση βιολογικού καθαρισμού είναι υποτυπώδης και μονίμως προβληματική. Ευτυχώς που τα έργα που γίνονται με εντατικό ρυθμό στο λιμάνι θα το καταστήσουν σύντομα ασφαλές και εύκολα προσεγγίσιμο από οποιοδήποτε πλοίο.

Διαφορετικά είναι το ιστορικό παρελθόν και η προέλευση των κατοίκων. Μακρινοί απόγονοι Αιολέων και Αθηναίων αποίκων οι φιλήσυχοι ψαράδες του Αη Στράτη που είχε όμως και μεγάλα διαστήματα ερήμωσης. Απόγονοι πειρατών που από τη Θεσσαλομαγνησία και την Εύβοια οι Ψαριανοί βρήκαν ιδανικό καταφύγιο και ορμητήριο για τις ληστρικές τους επιδρομές, γύρω στα μέσα του 17^ου αιώνα, το ξερονήσι των Ψαρών με εξαιρετική εντούτοις στρατηγική θέση, η οποία διευκόλυνε τις πειρατικές τους δραστηριότητες. Κι ενώ οι κάτοικοι του Αη Στράτη παρέμειναν ψαράδες και μικροκτηνοτρόφοι μέσα στην αφάνεια της ειρηνικής τους ζωής, οι Ψαριανοί δεν αρκέστηκαν στις τολμηρές και προσοδοφόρες πειρατείες τους, αλλά εξελίχτηκαν σε παράτολμους μπουρλοτιέρηδες και ναυάρχους κατά την Επανάσταση, πρωταγωνιστώντας στον απελευθερωτικό αγώνα, και αργότερα μερικοί αναδείχτηκαν σε πρωθυπουργούς, βουλευτές, εφοπλιστές, ενώ ο αγωνιστής και καραβοκύρης Ιωάννης Βαρβάκης έγινε μέγας εθνικός ευεργέτης. Ας θυμηθούμε τα πιο γνωστά ονόματα: Κων. Κανάρης, Κων. Νικόδημος, Νικ. Αποστόλης, Δημ. Παπανικολής. Η τόλμη, ο δυναμισμός, ο πατριωτισμός και η  

φιλοδοξία τους υπερέβαιναν τα κοινά μέτρα. Ακόμα και σχέδια συνεργασίας με τους Ρώσους εναντίον των Τούρκων είχαν προεπαναστατικά τα μικρά σε έκταση Ψαρά.

Παρά τις προαναφερθείσες διαφορές, τα δύο νησιά σήμερα έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά. Ο επισκέπτης έχει χρέος, προκειμένου να αποτίσει φόρο τιμής στην ανθρώπινη θυσία, να ανεβεί δεκάδες σκαλιά, για να φτάσει στις κορυφές όπου είναι στημένα τα μνημεία. Συγκεκριμένα, στα Ψαρά ν’ ανηφορίσει μέχρι τη θρυλική Μαύρη Ράχη (Παλιόκαστρο μέχρι το Ολοκαύτωμα του 1824) και στον Αη Στράτη μέχρι τον Άγιο Μηνά. Τα εκκλησάκια των Αγίου Ιωάννη και Αγίας Άννας στη Μαύρη Ράχη και του Αγίου Μηνά στον Αη Στράτη σηματοδοτούν την ιερότητα του χώρου και της θυσίας. Περίοπτες και οι δύο θέσεις από όπου ο επισκέπτης, παράλληλα με την εκπλήρωση του ηθικού χρέους, έχει την ευκαιρία να απολαύσει πανοραμικά τη θέα των λιμανιών, των οικισμών και το ανάγλυφο του τοπίου.

Τα δύο αυτά μνημεία – προσκυνήματα, στα οποία οδηγούν δεκάδες πετρόκτιστα σκαλοπάτια, είναι στην ουσία αφιερωμένα στις υψηλότερες αξίες του ανθρώπου: την ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Έστω και αν ο βαθμός έντασης του αγωνιστικού πάθους ήταν διαφορετικός. Όμως και στις δύο εκδοχές αυτού του πάθους, όπως άλλωστε και σε κάθε πάθος, υπάρχει και η διάσταση του παράλογου που χαρακτηρίζει όσους είναι αποφασισμένοι για την αυτοθυσία. Είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατον, ο σημερινός Έλληνας, συναυτουργός με τους ταγούς του της πρωτοφανούς παρακμής, να κατανοήσει τη συμπεριφορά αυτών των προγόνων του, οι οποίοι, στη μεν περίπτωση των Ψαρών έδιναν τον υπέρ πάντων αγώνα για την απελευθέρωση του Έθνους από τον ξένο δυνάστη, στη δε περίπτωση του Αη Στράτη στερούνταν τα αγαθά της ελευθερίας και της οικογενειακής θαλπωρής, γιατί αρνούνταν να συμβιβαστούν προδίδοντας το όραμά τους για μια Ελλάδα ανεξάρτητη εθνικά, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά και δεν έκαναν την κατάπτυστη «δήλωση».

Οι θρυλικοί μαχητές των Ψαρών προτίμησαν το Ολοκαύτωμα της Μαύρης Ράχης αντί να παραδοθούν στη σφαγή και την ατίμωση, μαχόμενοι όμως ως την τελευταία στιγμή και οδηγώντας μαζί τους στο θάνατο εκατοντάδες επιτιθέμενους Οθωμανούς. Και ενώ οι Ψαριανοί αντιμετώπιζαν τον ξένο δυνάστη, οι εξόριστοι του Αη Στράτη ήταν δέσμιοι των ομοεθνών τους. Παρ’ όλο που έκαναν απεγνωσμένες εκκλήσεις στις ελληνικές αρχές να τους αφήσουν ελεύθερους, για να συμμετάσχουν στον αντιστασιακό αγώνα εναντίον των κατακτητών, η ελληνική εξουσία των δωσίλογων τούς κρατούσε εξόριστους και λιμοκτονούντες μέχρι το 1943, όταν οι πατριώτες του Ε.Λ.Α.Ν., ύστερα από μια κεραυνοβόλα επίθεση, τους απελευθέρωσαν. Η πείνα όμως είχε ήδη οδηγήσει στο θάνατο 33 πατριώτες –μεταξύ αυτών και τον Εβραίο Μηνά Καμπελή από τα Τρίκαλα– που τα ονόματά τους είναι χαραγμένα στο πετρόκτιστο κοινό οστεοφυλάκιο, στον Άγιο Μηνά, όπου είναι αποτεθειμένα τα οστά τους. Το καθεστώς που επιβλήθηκε στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση εκδικήθηκε τους πατριώτες για τον αντιστασιακό τους αγώνα και το 1947 τους ξαναέστειλε στον Αη Στράτη, ώστε να απαλλαγεί από τους ιδεολογικούς του αντιπάλους. Να τους αδρανοποιήσει και πάλι, να τους κάμψει το αγωνιστικό φρόνημα. Όμως και αυτή τη φορά έκαναν την υπέρβασή τους ως πνευματικοί άνθρωποι και δεν υπέγραψαν δήλωση. Και μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες δεν έπαψαν να είναι δοσμένοι στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας και το υδραγωγείο του νησιού που λειτουργεί μέχρι σήμερα. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά ονόματα κορυφαίων πνευματικών ανθρώπων, οι οποίοι εκτοπίστηκαν στον Αη Στράτη: Δημήτρης Γληνός, Γιάννης Ρίτσος, Κώστας Βάρναλης, Μίκης Θεοδωράκης, Τάσος Λειβαδίτης, Νίκος Καρούζος, Μάνος Κατράκης –είχε το κουράγιο το 1951 να ανεβάσει και τους Πέρσες του Αισχύλου– Χρήστος Δαγκλής και πολλοί άλλοι.

Είναι εύλογο να αναρωτηθούν κάποιοι: Ποιοι ήταν πιο γενναίοι και, συνεπώς, αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση; Προσωπικά πιστεύω πως και οι δυο επιλογές είναι δικαιολογημένες. Υποθέτω πως αν οι εξόριστοι του Αη Στράτη ζούσαν τον καιρό του Εικοσιένα, θα υπερέβαιναν κι αυτοί τα όρια της αυτοθυσίας, θα ήταν κι αυτοί ήρωες κάποιου Ολοκαυτώματος. Οι εξόριστοι του Αη Στράτη ήταν καταδικασμένοι στη φίμωση, την αδράνεια και τη στέρηση του δικαιώματος να αγωνιστούν μέχρις εσχάτων. Ως μαχητές της ελευθερίας οι Ψαριανοί στάθηκαν πιο τυχεροί, γιατί ολοκληρώθηκαν συνειδησιακά πέφτοντας στο πεδίο της μάχης, γι’ αυτό και δικαιολογημένα δοξάστηκαν με το αριστουργηματικό επίγραμμα του Δ. Σολωμού:

Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη

περπατώντας η Δόξα μονάχη

μελετά τα λαμπρά παλικάρια

και στην κώμη στεφάνι φορεί

γινωμένο από λίγα χορτάρια

που είχαν μείνει στην έρημη γη.

Τα 400 περίπου ονόματα των θυσιασθέντων στο Ολοκαύτωμα της Μαύρης Ράχης είναι χαραγμένα στο λιτό και απέριττο μνημείο, έργο του γλύπτη Γ. Μπονάνου, που είναι στημένο κοντά στο λιμάνι.

Ο φιλόλογος Κώστας Μπαρούτας είναι από τα παλιά σημαίνοντα μέλη της συντροφιάς μας στο ΠΑΤΑΡΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ στο Χαλάνδρι !!